Энергетик тенгсизлик — збекистон

Энергетик тенгсизлик — збекистон

Энергетик тенгсизлик — Ўзбекистон

Тасаввур? илинг, энергетика вазири энди Ўзбекистон а? олисининг? ар бири ўз шахсий эхтиёжлари учун давлат бюджетидан нафа? а олишини эълон? илди. Лекин бунинг бир шарти бор: одам? анча бой бўлса, у оладиган нафа? а ми? дори? ам шунча кўп бўлади ва аксинча, одам? анча камба? ал бўлса, унга бериладиган нафа? а?ам шунча оз бўлади. Агар у жуда-жуда камба? ал,?атто бошпанасиз яшаётган бўлса, у оладиган нафа? а ми? дори? ам шунга яраша — амалда нолга тенг бўлади. Башарти одам жуда бой бўлса, нафа? а ми? дори ойига бир неча миллион сўмга боради.
Бундай эълонга жамоатчилик? андай? арашини тасаввур? илиш? ийин эмас. Менда сизлар учун нохуш хабар бор: гарчи? еч ким оммавий тарзда бундай эълон? илмаган бўлса? ам, амалдаги во? елигимизнинг ўзи шундай. Мана бир неча ўн йиллардирки, биз шундай «жамоат шартномаси» асосида яшаяпмиз ва унга кўра мамлакатимизнинг бадавлат кишилари камба? алларга нисбатан? иёслаб бўлмас даражада кўпро? нафа? а олишмо? да.
Гап ўзи нима? а?ида бораяпти?
Бу ўринда гап энергетик субсидиялар? а?ида. Деярли барча энергия манбалари соли? тўловчиларнинг мабла? лари? исобидан субсидияланади. Бензин? ам, электр энергияси? ам, табиий газ? ам «?а? и?ийси»дан паст нархда сотилаяпти, нархдаги тафовут эса, соли? тўловчиларнинг пуллари? исобидан? опланмо? да.
Давлат корхоналарининг хусусан ўзига хос омиллари, умуман эса, паст самарадорлиги билан бо? ли? бўлган энергетика компанияларининг сий? а самарасизлигидан таш? ари, мазкур муаммонинг кўплаб? ай? ули о? ибатлари мавжуд. Келинг, сўзимизни ма? оланинг бош? ояси, яъни ушбу чораларнинг регрессивлигидан бошлай? олайлик.
Субсидиялар? ўлланилганда камба? алларга нисбатан бойлар кўпро? пул олишининг сабаби нима?
Шу ўринда уч кишининг? аёти тў? рисида сўз юритмо? чиман. Булар: Анвар, Ботир ва Вали. Анвар мактабда хўжалик мудири бўлиб ишлайди ва ишга автобусда? атнайди. Уй билан ишхона орасидаги масофа атиги 5 километр бўлишига? арамай, Анвар ишга етиб боришга ярим соат сарфлайди. Анвар камдан кам? оллардагина таксига ўтиради, чунки бу анча? иммат, лекин у баъзан бозордан олган харидларини келтириш учун ёки бирон жойга жуда шошилаётганида киракашлар хизматидан фойдаланишга мажбур бўлади. Айтайлик, у киракаш «Матиз»да? афтасига 20 километр юради. Агар Анвар? афтасига олти кун ишлайдиган бўлса, автобусда 5*2*6=60 км ва автомобилда 20 км юради.
Агар автобус ёнил? иси ва бензин сарфини литрда? исобласак, Анварнинг улушига автобусда 3 л/40 (йўловчиларнинг ўртача сони) ва таксида 2 литр тў? ри келади. Натижада Анвар? афтасига 2,5 литрдан камро? ёнил? идан фойдаланади.
Ботир компания директори бўлиб ишлайди ва ўзининг катта йўлтанламасида? ар куни ишга боради, дам олиш кунлари эса — ша? ар таш? арисига чи? ади. Ботир? афтасига 400 км юради. Йўлтанламас 100 километр масофага 20 литр бензин сарфлашини? исобга олсак, демак Ботир? афтасига 80 литр бензин ё? ади.
Вали — бадавлат ишбилармон. Валининг турли русумдаги тўртта автомобилидан таш? ари, унга тегишли корхонанинг 40та енгил ва юк автомобили бор.
Келинг энди шу учовининг? ай бири бюджетдан субсидияларни кўпро? олишини та??ослаб кўрайлик.
Я??ол кўриниб турибдики, одам? анча кўп бензин ишлатса, шунча кўп субсидиялар олади. Ушбу мисолда камба? ал одам бюджетдан оладиган субсидиялар бой киши оладиганидан 8,13 млн сўм кам. Албатта, бу фа? ат фаразга асосланган мисол, жадвалдаги ра? амлар? ам ким? анча ишлатишига? араб ўзгариб туради.
Лекин хулоса ани?: бойлар камба? алларга нисбатан анча кўп бензин сарфлашади ва тегишлича давлатдан оладиган пуллари? ам камба? алларникига нисбатан бе? иёс даражада кўп. Устига-устак, мамлакат а? олисининг аксарият кўпчилиги автомобилга эга эмаслиги (2 миллионта автомобиль) эътиборга олинса, бензин учун субсидиялар, бу — чинакам камба? аллик соли? и.
Газ ёки электр энергияси учун субсидияларни? ам худди шу тарзда? исоблаб чи? иш мумкин. Газ ва электрдан фойдаланиш? ажми кўп жи? атдан одамларнинг даромадига бо? ли?: кимнингдир уйи — бир хонали квартира ва у ерда олтита чў? ланма чиро? ишлатилади, бош? а бировнинг уйи —?овли ва у ерда суви электр билан иситиладиган? овуз бор. Бадавлат одам пул эквивалентида анча кўп субсидия олади. Бу фар? одатда бир неча минг баробар каттаро? бўлади.
Э? тимол кимдир: «Бойлар субсидиялардан кўпро? фойдаланишга? а?ли, чунки улар кўпро? соли? тўлайди», — деган фикрга борар… Ижозатингиз билан, нима сабабдан субсидиялар ра? батлантиришнинг ёмон тури эканлигини изо? лаб берсак.
Аксарият и? тисодчилар энергия ресурслари учун (?олаверса, бош? а товарлар учун? ам) субсидиялар ажратилишига? арши. Чунки субсидиялар и? тисодиётда ресурслар нотў? ри та? симланишига, ани? ро? и, истеъмол? аддан зиёд кўпайишига олиб келади.
Башарти давлат бойларни ра? батлантиришни истаса, масалан пуллар на? д шаклда берилиши? ам барибир и? тисодий имтиёзлар? ажмини камайтирмайди. Зеро пуллар трансферти, бу бор йў? и уларни? айта та? симлашдир. Биро?, агар шу иш субсидиялар ор? али амалга оширилса, у? олда и? тисодиёт? ажми? ис? аради. Яъни, агар давлат бойларни «ра? батлантириши» шу? адар зарур бўлса, на? д пул бериш арзонро? тушади.
График шаклида бу? уйидагича кўринади:
Ушбу графикнинг манти? и?уйидагича: истеъмолчилар бензинни керагидан орти? ро? истеъмол? илишади, чунки бензиннинг реал нархи билан истеъмолчи тўлаётган нарх ўзаро тенг эмас. Бош? ача? илиб айтганда, агар давлат ўша субсидияларнинг ўзини на? д пулда берганида, нарх эса эркин белгиланганда истеъмол? ажми камро? бўларди. Субсидиялар? ўлланилганда соли? тўловчилар кўрадиган зарар истеъмолчилар ва ишлаб чи? арувчилар кўрадиган зарардан кўра кўпро? бўлиши математик йўл билан исботланиши мумкин.
?олаверса, энергия ишлаб чи? ариш экстерналияларга (таш? и таъсирларга) эга:?аво ва? аёт сифати ёмонлашади. Агар субсидияларни шу ну? таи назардан таърифлайдиган бўлсак, у? уйидагича ифодаланиши мумкин: давлат бойлар томонидан атроф-му? ит ифлосланишида? омийлик? илиб, айни пайтда а? олининг кам таъминланган? атламларига соли? солади.
Айни? са бойлар билан камба? алларнинг даромадлари орасидаги тафовут? аддан зиёд катталиги, мамлакат эса анчагина камба? аллиги эътиборга олинса, бундай? олат? оят? ай? улидир. Яъни, имкониятлар орасидаги мавжуд тенгсизликни бартараф этиш устида ишлаш ўрнига, биз камба? ал одамлар? ўлига минг баробар камро? имкониятлар бераяпмиз.
Устига-устак, шу субсидиялар шарофати билан мамлакатдаги энергия ресурсларининг етишмовчилиги та? ликали даражада.?олбуки, а? олининг бир? исми, асосан пойтахтда яшовчилар арзонлаштирилган ёнил? и ва электр энергиясидан узлуксиз фойдаланаётган бир пайтда деярли барча минта? аларда бу ресурсларни етказиб беришдаги кечикишлар ва та? чиллик одатий? олга айланган. «Бу уйда электр токи борми?» деган савол баъзи минта? аларда? еч кимни ажаблантирмайди. Фар? она водийсида эса,?айдовчилар? ар куни газ ёки бензинга навбат кутиши одат тусига кирган.
Назарий жи? атдан, бозор и? тисодиётида та? чиллик бўлиши мумкин эмас: нарх доимо товарнинг? адрини акс эттиради.
Бизнинг? олатда, агар биз энергия ресурсларининг нархини эркин? ўйиб юборсак, мамлакатда электр токи бўлмаган ёки бензин сотиб олишнинг имкони топилмайдиган биронта? ам? ишло??олмайди.
Бундай йўл тутилиши ота-онаси алмисо? дан? олган усулда таом пиширишга урингани учун икки яшар ча? ало? тириклайин ёниб кетгани каби да? шатли? олатларнинг олдини олиш имконини беради. Тў? ри, энергия ресурсларининг нархи? амма жойда? ар хил бўлади, балки? атто нархлар мавсумга? ам бо? ли? бўлар, лекин у? амиша ва? амма жойда мавжуд бўлади.
Демак, «Ўзбекэнерго»нинг пойтахт а? олисини электр энергияси олис? ишло? ларга? ам етиб бориши учун уни тежаб ишлатишга даъват? илувчи? уру? ваъдалари ўрнига давлат бор-йў? и субсидияларни тўхтатиб, сотув бозорини тарк этиши кифоя экан. Шунда газни? ам, электр энергиясини? ам, бензинни? ам барча одамлар сотиб олиш имконига эга бўлади, бозор эса, энергияни исроф? илувчиларни бир зумда «тарбиялаб? ўяди». Мабодо кимдир уни ор? а-олдига? арамай исроф? илиб ишлатса? ам, бунинг учун ўзи? а? тўлайди. Ахир биз китобга ёки пайпо? сотиб олишга пулни аямай сарфлайдиганларни айбламаймиз-ку. Башарти субсидиялар бўлмаса, «исрофгар» ёки «орти? ча истеъмол? илиш» каби сўзлар ўз маъносини йў? отади.
Майли, субсидиялар ёмон бўла? олсин, лекин и? тисодиёт учун бу шунчалик фожиалими? Субсидиялар? анчалик зарар келтириши мумкин?
Хал? аро энергетика агентлигининг маълумотларига кўра, Ўзбекистон 2017 йилда энергетика бўйича субсидияларга 5,237 млрд. доллар сарфлаган.?иёслаш учун: 2018 йилда таълим со? асига бюджетдан 2,43 млрд. доллар (19504,3 млрд. сўм) сарфланган.
Яъни, биз энергияни субсидиялаш учун йилига сарфлаётган мабла? жами 5184000 нафар мактаб ў? увчиси ва 2450000 нафар бо? ча тарбияланувчисининг таълими учун ажратилаётганига нисбатан икки баравардан зиёд (!) кўп. Ёки, бу субсидиялар ми? дори бутун мамлакат а? олисининг со? ли? ини са? лашга сарфланаётганидан 4 баравар (!) ёхуд илм-фан учун ажратаётганимиздан 100 (!) баравар орти?.
Бюджет мабла? лари? айси йўналишда сарфланиши фа? ат и? тисодчилар шу? улланадиган масала эмас. Бу масалани мамлакат парламенти? ал? илиши керак. Албатта, агар парламентда давлатнинг сарф-харажатлари билан шу? улланишса, ёмон бўлмасди. Мен фискал интизом масаласига жиддий? арайдиган парламент? а?ида доимо орзу? илганман.
Субсидиялар келтириб чи? арадиган муаммо мабла? лар кераксиз томонга сарфланаётганида эмас, балки биз бюджет мабла? ларини сарфлаб, айни пайтда и? тисодиётга зиён етказаётганимиздадир. Бош? ача? илиб айтганда, худди шу мабла? ларни сарфлаш жоизро? бўлган со? алар борлиги ўз йўлига, лекин бу мабла? лар субсидияларга сарфланаётганлигининг ўзиё? мамлакат и? тисодиётига катта зарар етказиб, тенгсизликни чу? урлаштираётганлиги ачинарли? ол, демо? чиман.
Фикримча, субсидияларни бекор? илиш ва кейин жамият тежалган пулларни? аё??а сарфлашни маъ? ул кўришини? ал? илиш ма? садга мувофи? бўлур эди.?атто, тежалган мабла? ларни на? д шаклда берса? ам бўлади.
Шуниси? оят ди??атга сазоворки, Ўзбекистон а? оли жон бошига сарфлаётган субсидиялар? ажми Россиядагидан? ам кўп.?олбуки, Россия а? олисининг даромадлари биздагидан бир неча баравар ю? ори. Жанубий Корея эса, бундайин зарарли «маш?»ларга бир тийин? ам сарфламайди.
Субсидиялар бекор? илиниши фискал интизомни, имкониятлар тенглаштирилишини ва шунчаки ижтимоий адолатни таъминлашнинг зарур шартидир.?олаверса, субсидиялар бекор? илингани билан энергия ресурсларининг нархи кескин ошиб кетмайди.?озир шунчалик катта субсидиялар? ўлланилгани билан Ўзбекистондаги бензин нархи Жанубий? озо? истондагидан баланд. Эркин бозор шароитида Тошкент билан Шимкентдаги бензин нархлари фа? ат уни ташиш харажатлари билан фар? ланиши, яъни тафовут тахминан нолга тенг бўлиши керак.
Бизда Энергетика вазирлиги я? индагина ташкил этилди. Ўз-ўзидан маълумки, бу со? ада? али анча ишлар? илиниши зарур. Лекин, биринчидан, субсидиялардан воз кечиш, иккинчидан эса, давлатнинг иштироки зарарли бўлган фаолият турлари хусусийлаштирилиши кераклиги? озирдано? аён.
Субсидиялар? ўлланилган? олда ўтаётган? ар бир кун биз учун? аддан таш? ари? имматга тушяпти. Биз эса бунга йўл? ўя оладиган даражада бой эмасмиз.
Муаллифнинг фикри та? ририят фикрига мос келмаслиги мумкин.

Комментарии 0

Оставить комментарий

Ваш email не будет опубликован.