Insonparvarlik, bagrikenglik va kechirimlilikning amaliy ifodasi — o’zbekiston

Mamlakatimizda mustakillikning dastlabki yillaridan jamiyat va davlat hayotining muhim sanalari munosabati bilan amnistiya aktlarini kabul kilish an’anaga aylandi.
Ozbekiston Respublikasi Prezidenti vazifasini bajaruvchi Shavkat Mirziyoev takdimnomasiga asosan Oliy Majlis Senati 12 oktyabrda kabul kilgan Ozbekiston Respublikasi Konstitusiyasi kabul kilinganligining 24 yilligi munosabati bilan amnistiya togrisidagi karor davlatimizning ushbu yonalishda olib borayotgan insonparvarlik siyosatining uzviy davomi boldi.
Amnistiya jinoyat sodir etgan shaxslarga nisbatan davlat tomonidan korsatiladigan insonparvarlikning Oliy namunasi bolib, uning lugaviy ma’nosi kechirish, gunohidan otish tushunchalarini anglatadi.
Boshkacha aytganda, amnistiya — jinoyat sodir etgan shaxslarni jinoiy javobgarlikdan va jazodan tolik yoki kisman ozod kilish, jazo muddatini kamaytirish yoxud ushbu shaxslarning sudlanganlik holatini muddatidan ilgari olib tashlashdir.
Bundan kozlanayotgan asosiy maksad — fukarolarning hukuk va erkinliklarini sud orkali himoya kilish, adashib jinoyat kochasiga kirib kolgan shaxslarga imkoniyat berib, ularni mahallasi, oilasi va farzandlari bagriga kaytarib, jamiyatdan ajratmagan holda kayta tarbiyalashdan iboratdir.
Shu nuktai nazardan, bu galgi amnistiya togrisidagi karorda jinoyat sodir etgan shaxslarni jinoiy javobgarlikdan va jazodan ozod kilish hamda otalmagan jazo muddatlarini kiskartirish nazarda tutilgani juda muhim.
Amnistiya togrisidagi karorda birinchi navbatda, ayollar, jinoyat sodir etgan vaktda 18 yoshga tolmagan shaxslar, 60 yoshdan oshgan erkaklar va chet davlatlar fukarolari, birinchi va ikkinchi guruh nogironlari, shuningdek, jazoni ijro etish yoki yashash joyidagi davolash muassasalarining tibbiy komissiyalari xulosasiga asosan sil kasalligining faol shakliga chalingan deb topilgan mahkumlar jazodan ozod kilinishi kozda tutilgan.
Ayni chogda, Jinoyat kodeksining 167- va 168-moddalarida nazarda tutilgan jinoyatlarni sodir etganligi va etkazilgan moddiy zararni tolik koplamaganligi, ota ogir jinoyat, shuningdek, Jinoyat kodeksining 104-moddasi uchinchi kismi d bandida nazarda tutilgan jinoyatni sodir etganligi, takiklangan tashkilotlar faoliyatida ishtirok kilganligi va ular tarkibida tinchlik va xavfsizlikka karshi yoki jamoat xavfsizligiga karshi jinoyatlar sodir etganligi uchun sudlanganlar amnistiya ta’sir doirasiga tushmaydi.
Jumladan, shu toifada sudlangan ayollar, 18 yoshga tolmagan shaxslar, 60 yoshdan oshgan erkaklar va chet davlatlar fukarolari ham jazodan ozod kilinmaydi.
Karorning 2-bandida ehtiyotsizlik orkasidan jinoyat sodir etgan shaxslar, shuningdek, ijtimoiy xavfi katta bolmagan yoki uncha ogir bolmagan jinoyatlarni kasddan sodir etganligi uchun birinchi marta hukm kilingan shaxslar jazodan ozod kilinishi belgilangan.
Ammo Jinoyat kodeksining 167- va 168-moddalarida nazarda tutilgan jinoyatlarni sodir etganligi va etkazilgan moddiy zararni tolik koplamaganligi, takiklangan tashkilotlar faoliyatida ishtirok etganligi va ular tarkibida tinchlik va xavfsizlikka karshi yoki jamoat xavfsizligiga karshi jinoyatlar sodir etganligi uchun sudlangan bolsa, karorning 2-bandida kayd etilgan shaxslar ham jazodan ozod kilinmaydi.
Amnistiya togrisidagi karorning 3-bandiga asosan ozodlikdan mahrum kilish jazosiga hukm kilinib, otalmay kolgan jazo muddati uch yildan kop bolmagan, hukm amnistiya e’lon kilingan kunga kadar kuchga kirgan mahkumlar jazodan ozod kilinadi.
Birok Jinoyat kodeksining 167- va 168-moddalarida nazarda tutilgan jinoyatlarni sodir etganligi va etkazilgan moddiy zararni tolik koplamaganligi, Jinoyat kodeksining 97-moddasi, 104-moddasi uchinchi kismi d bandida nazarda tutilgan jinoyatlarni sodir etganligi, takiklangan tashkilotlar faoliyatida ishtirok kilganligi va ular tarkibida tinchlik va xavfsizlikka karshi yoki jamoat xavfsizligiga karshi jinoyatlar sodir etganligi uchun sudlanganlar karorning 3-bandi ta’sir doirasiga tushmaydi.
Shuni ham kayd etish joizki, takiklangan tashkilotlar faoliyatidagi ishtiroki, ular tarkibida tinchlik va xavfsizlikka karshi yoki jamoat xavfsizligiga karshi jinoyatlar sodir etganligi uchun birinchi marta ozodlikdan mahrum kilishga hukm kilingan va tuzalish yoliga kat’iy otgan mahkumlarga nisbatan Ozbekiston Respublikasi Milliy xavfsizlik xizmati va Ichki ishlar vazirligining xulosasi, mahkumning chin kongildan pushaymonlik togrisidagi yozma arizasi, jazoni ijro etish muassasasi ma’muriyatining mahkumning amalda pushaymon bolganligi togrisidagi xulosasi va mahkumning yakin karindoshlari hamda uning yashash joyidagi fukarolarning ozini ozi boshkarish organining kafillik xati bolgan takdirdagina amnistiya togrisidagi karorning 4-bandi kollanilishi mumkin.
Karorning 6-bandida kasddan sodir etgan jinoyati uchun on yildan kop bolmagan muddatga ozodlikdan mahrum etishga hukm kilinganlarning otalmay kolgan jazo muddatini uchdan bir kismiga; kasddan sodir etgan jinoyati uchun on yildan ortik muddatga ozodlikdan mahrum kilishga hukm kilinganlarning otalmay kolgan jazo muddatini tortdan bir kismiga kiskartirish nazarda tutilgan.
Lekin Jinoyat kodeksining 97-moddasida nazarda tutilgan jinoyatni sodir etganligi, takiklangan tashkilotlar faoliyatida ishtirok kilganligi va ular tarkibida tinchlik va xavfsizlikka karshi yoki jamoat xavfsizligiga karshi jinoyatlar sodir etganligi uchun sudlangan bolsa, bunday mahkumlar karorning 6-bandi ta’sir doirasiga tushmaydi.
Karorning 7-bandida amnistiya akti tatbik etilmaydigan shaxslar toifasi alohida korsatilgan. Unga kora, uzok muddatga yoki umrbod ozodlikdan mahrum kilishga hukm kilingan shaxslarga; ota xavfli residivistlarga; jinoiy uyushma tarkibida jinoyat sodir etganlarga; jazoni otash tartibini muntazam ravishda buzayotgan shaxslarga; afv etish yoki amnistiya tartibida ilgari jinoiy javobgarlikdan yoki jazodan ozod kilingan va yana kasddan jinoyat sodir etgan shaxslarga; shuningdek, olim jazosi afv etish tartibida ozodlikdan mahrum kilish tarikasidagi jazoga almashtirilgan shaxslarga nisbatan amnistiya kollanilmaydi.
Aytish kerakki, Oliy Majlis Senatining 2016 yil 12 oktyabrdagi karori bilan tasdiklangan Ozbekiston Respublikasi Konstitusiyasi kabul kilinganligining yigirma tort yilligi munosabati bilan amnistiya togrisidagi Ozbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Senati Karorining kollanish tartibi togrisidagi Nizomning 1-bandiga kora, amnistiya togrisidagi karor kuchga kirgunga kadar jinoyat sodir etgan va Ozbekiston Respublikasi sudlari tomonidan hukm kilingan shaxslarga, ular jazoni kaerda otayotganligidan kat’i nazar kollaniladi.
Amnistiya togrisidagi karor e’lon kilingan kundan e’tiboran kuchga kirdi va uning ijrosi uch oy mobaynida ta’minlanadi.
Binobarin, belgilangan bu muddat sudlarga alohida mas’uliyat yuklaydi. Chunki sudlar barcha instansiyalarda ozlarining ish yurituvida kaysi shaxslarning jinoyatlari hakidagi ishlar va materiallar bolsa, shu shaxslarga nisbatan; hukm konuniy kuchga kirgan, birok ijro etilmagan, kamokda saklanmayotgan shaxslarga nisbatan; jinoyatlari hakidagi ishlar va materiallar tergov va surishtiruv organlari ish yurituvida bolgan shaxslarga nisbatan prokurorning iltimosnomasiga kora; jazoni otayotgan mahkumlarga nisbatan — jazoni ijro etish muassasasi yoxud organining boshligi (harbiy xizmatchilarga nisbatan harbiy kism yoki intizomiy kism komandiri) tomonidan takdim etilgan hujjatlar asosida prokurorning iltimosnomasiga kora amnistiya togrisidagi karorni kollaydilar.
Shuni alohida kayd etish lozimki, amnistiya togrisidagi karorning kollanilishi ustidan parlament va jamoatchilik nazoratini ornatish va ochik-oshkoralikni ta’minlash maksadida senatorlar, Korakalpogiston Respublikasi Jokorgi Kengesi, halk deputatlari viloyatlar, Toshkent shahar, tuman va shahar Kengashlarining deputatlari, Ozbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Inson hukuklari boyicha vakilining (Ombudsmanning) mintakaviy vakillaridan iborat ishchi guruhlarini tuzish va bu jarayonga ularning bevosita ishtirokini ta’minlash vazifasi koyilgan.
Hozirgi vaktda respublika umumiy yurisdiksiya sudlari amnistiya karorini belgilangan muddatlarda sifatli kollashga mas’uliyat bilan yondashib, bunda xolislik va oshkoralikni ta’minlash maksadida, prokurorlar tomonidan amnistiya karorini kollash hakida kiritilayotgan iltimosnomalarni birinchi navbatda jazoni ijro etish muassasalariga, fukarolarning yashash, ishlash va ta’lim olish joylariga borib sayyor sud majlislari tartibida uyushkoklik bilan otkazishga, shuningdek, amnistiya karorini ijro kilish jarayonini ommaviy axborot vositalari orkali keng yoritishga alohida e’tibor karatishmokda.
Muxtasar aytganda, Oliy Majlis Senati tomonidan kabul kilingan amnistiya togrisidagi karorning ta’sir doirasiga tushadigan har bir shaxs avvalambor, hayotda ozining munosib ornini topib olish uchun berilayotgan imkoniyat zamiridagi bagrikenglik va kechirimlilik fazilatlarining asl mohiyatini chukur anglab olishlari zarur.